Czy w Proszkowicach wytwarzano jakiś proszek, kto pokazywał język w Ozorzycach i co stworzono w Samotworze? Sięgamy do źródeł.
Pisaliśmy już w Wędrowniku o miejscowościach, które nazwy wzięły od imion swoich założycieli, właścicieli lub osób cieszących się szczególną estymą. Większość z nich dość łatwo rozszyfrować, choćby Jordanów Śląski, po niemiecku Jordansmühl, czyli młyn Jordana. Miejscowość zawdzięcza nazwę pewnemu Jordanowi, czy z łacinyJordamusowi, który prawdopodobnie był właścicielem tutejszego młyna. Przydomek „Śląski” nadano po II wojnie, by nie mylić go z Jordanowem w Małopolsce. Mniej oczywista jest za to nazwa Gniechowice, bo z imieniem na pierwszy rzut oka się nie kojarzy. Pewnie dlatego, że Gniewomir, od którego ją utworzono, nie należy dzisiaj do najpopularniejszych imion. Nieznana jest tym bardziej zdrobniała wersja tego imienia –Gniech, która stała się źródłem nazwy dla podwrocławskiej miejscowości.
Istnieją jednak w Powiecie Wrocławskim nazwy odosobowe (patronimiczne), które zakamuflowały się jeszcze staranniej i zupełnie nie przywołują skojarzeń z imieniem, choćby i takim, które wyszło z użycia. Jeśli na przykład ktoś spodziewał się, że Proszkowice zasłynęły w przeszłości z produkcji jakiegoś proszku, może cudownego leku na wszelkie choroby, albo – co nie daj Boże – odurzającego, ten srogo się zawiedzie. Pod tą nazwą kryje się bowiem niejaki pan Proszek, Proszko czyli Prosimir – mąż, którego imię można interpretować jako „ten, który prosi o pokój”, a może negocjuje w jego sprawie. Mir to prasłowiańskie słowo oznaczające właśnie pokój, bezpieczeństwo ipomyślność. Mieszkańcy Proszkowic w gminie Mietków, wsi o której już w 1337 r. pisano jako o Proczinkinhayn (Hayn/Hain to po niemiecku gaj), mogą być dumni z tej pacyfistycznej nazwy. Że Proczinkihayn czy Protzkenhan (zapis z 1666 r.) nie za bardzo przypominają Proszka-Prosimira? Wspominaliśmy już w Wędrowniku, w pierwszym tekście o pochodzeniu nazw Powiatu, o tym, jak osadnicy niemieccy napływający na Śląsk na przełomie 12. i 13. wieku zniekształcali w piśmie nic nie mówiące imsłowiańskie słowa, próbując oddać ich brzmienie przy pomocy pisowni niemieckiej czy łacińskiej. Kierowali się przy tym własnym słuchem i uznaniem, zniekształcając przy tym słowiańskie nazwy nie do poznania.
Do grona nazw-niespodzianek dopisać też można Szukalice i Ozorzyce. One także pochodzą od osoby. Tyle, że tym razem chodzi nie o „oficjalne” imię, lecz o przezwiskolub przydomek. I tak w Szukalicach w gminie Żórawina (1326 r. Zuchalitz, 1329 r. Schukalycz) mieszkał i rządził pewien Szukała (swoją drogą ciekawe, co cennego zgubił, że dorobił się takiego przydomka). W Ozorzycach, gmina Siechnice, pierwsze skrzypce grał z kolei niejaki Ozorzęta, czyli ktoś o przezwisku Ozor. Przydomek dzięki przyrostkowi antroponimicznemu -ęta, przydawanemu żywym istotom, stał się imieniemwłasnym. To dawne dzieje, bo o miejscowości Ozorentici wspominano już w 1155 roku, w 1267 nazwę zapisano jako Ozorouic, w 1358 jako Ozoricz, aż w 1364 pojawiło sięniemieckie Schildern od nazwiska ówczesnego właściciela tamtejszego majątku. Później zamieszanie z Ozorzycami tylko rosło, bo w 1666 r. mowa była o Oderwitz villa i właśnie taką nazwę (oczywiście bez łacińskiego „villa”) miejscowość ta nosiła aż do 1937 roku(potem do 1945 Schildern). Aż prosiło się, by po II wojnie światowej Ozorowice/Oderwitz ochrzcić na cześć największej śląskiej rzeki, tym bardziej że Odrowicami nazywali tę miejscowość Polacy jeszcze pod koniec 19. wieku. Działająca w latach 1946-1950 Komisja Ustalania Nazw Miejscowości (UNM) sięgnęła jednak do najdawniejszych źródeł, dzięki czemu pewien żyjący w 12. wieku jegomość z niewyparzonym językiem zyskał nieśmiertelność.
Skoro mowa o rzece i źródłach, warto wspomnieć o Chrząstawie (Wielkiej i Małej) w gminie Czernica. Miejscowość odnotowana w 1250 roku jako Cronstawa/Chranstavawzięła nazwę od przepływającej niewielkiej rzeki, dziś noszącej nazwę Graniczna. Profesor Stanisław Rospond, członek Komisji UNM, tak pisze o Chrząstawie: „Dla nazwy rzeki szumiącej stosowane było określenie od wyrazu chrząst, chrzęst, przyrostek -awa jest charakterystyczny dla rzek, np. Oława, Skawa”. Dziś powiedzielibyśmy raczej, że rzeka szumi, a woda w niej pluszcze lub chlupocze, ale średniowieczni Polacy mieli widać słuch wyczulony na inne dźwięki.
Nie wszystkie nazwy topograficzne, a więc odnoszące się do cech danego miejsca, mają tak osobliwy źródłosłów. Czernica (1246 Cirne, 1265 Czyrnchicz, 1327 Cyrna, a od 1795 do 1937 r. Tschirne) to jedna z popularniejszych nazw miejscowych o szerokim znaczeniu – od koloru ziemi, po ciemny las. Często spotykane są też Kąty, te nasze dorobiły się po wojnie przydomka Wrocławskie dla odróżnienia od innych Kątów w Polsce. Osady o tej nazwie zakładano wśród lasów, by wyrabiać w nich potaż (substancję z popiołu drzewnego używaną do produkcji szkła i barwienia tkanin) czy smołę. Kąty mogły też znaczyć pole pod lasem, przyleśną osadę czy peryferie wsi, a więc miejsca położone na uboczu. Kąty z Powiatu Wrocławskiego leżały też w ramionach (kącie) dwóch rzek – Bystrzycy i Strzegomki; od początku występowały w liczbie mnogiej, jako Canthi (1295 rok), do 1945 roku nosiły nazwę Kanth.
Do miejsca odnosi się też nazwa wsi Żerzuszyce w gminie Sobótka. Myliłby się jednak ten, kto by sądził, że miejsce to słynęło z uprawy rzeżuchy. Najstarszy dokument, w którym wymieniono tę wieś pochodzi z 1371 roku i mowa w nim o wsi Grunow, od niemieckiego słowa „grün”, czyli zielony. Być może w okolicy występowała szczególnie bujna roślinność. Dlaczego jednak komisja nazewnicza nie zdecydowała się nawiązać do pierwotnej nazwy i zamiast na przykład Zielenic zafundowała nam trudno wymawialne i niezwykle oryginalne pod względem ortograficznym Żerzuszyce, pozostanie jej tajemnicą. Dlaczego oryginalne? Bo literki „ż” i „rz” w nazwie miejscowości mają inną kolejność niż wymaga tego współczesna pisownia wyrazu rzeżucha. Wątpliwości nazewniczych nie nasuwa Smolec (1323 Smolz, 1324 Smolcz, 1635 Schmoletz) – to nazwa kulturowa, oznaczająca miejsce wytapiania smoły. Trudniej jest z Łoziną. W 1201 roku wieś tę wzmiankowano pod nazwą Lossina, zapewne pochodzącą od łosia. Cóż, kiedy ledwo trzy lata później zapisano ją jako Lozina, być może nawiązując do łozy, krzewu z rodzaju wierzbowatych. Zamieszanie trwało od średniowiecza i bynajmniej nie skończyło się w 1945 roku, kiedy najpierw wieś w gminie Długołęka urzędowo nazwanoŁosiną, by w 1958 roku przemianować ją na Łozinę. Czekamy, co będzie dalej.
Na koniec tajemniczy Samotwór w gminie Kąty Wrocławskie. Samothwora (1274 r.), Samitphor (1313 r.) czy Zamovor (1350 r.) może być nazwą metaforyczną, która powstała na takiej zasadzie jak sam-o-trzask (rodzaj sideł). Ale sam-o-twor, może też oznaczać wytwór natury, słowo „samotvor” ma właśnie takie znaczenie we współczesnym języku słoweńskim, który jak polski wywodzi się z języka prasłowiańskiego. Takie tłumaczenie nazwy mogłoby się odnosić do specyficznego położenia wsi na wzniesieniu w zakolu rzeki Bystrzycy. Dziś stoi w tym miejscu klasycystyczny pałac. Nie można też wykluczyć pochodzenia od słowa „samowtór(y)”, czyli „wraz z drugą osobą, we dwoje” z przestawką „wt” na „tw”. Trudno dziś dociec, kim miałyby być te dwie osoby i czym miałyby się dla Samotworu zasłużyć.
Tym bardziej należy docenić dociekliwość badaczy, którzy w burzliwych czasach tuż po II wojnie ustalali pochodzenie nazw śląskich wsi i miasteczek. Stanisław Urbańczyk, jeden z członków Komisji Ustalania Nazw Miejscowości, wspominał: „Praca była ściśle honorowa, nie opłacana. Jedyną nagrodą było przyznanie odznaczeń po piętnastu latach”. Można więc śmiało powiedzieć, że Komisja naprawdę pracowała na medal.
Korzystałem ze „Słownika Etymologicznego Nazw Geograficznych Śląska” Stanisława Rosponda oraz z leksykonu „Nazwy Miejscowe Polski” pod red. Kazimierza Rymuta.
O pochodzeniu nazw niektórych miejscowości w Powiecie Wrocławskim pisaliśmy w Wędrowniku w tekście pt. „Czerpanie ze źródła, czyli skąd się wzięły nazwy miejscowości w Powiecie Wrocławskim” oraz pt. „Borzygniew, Budziwój i Laurenty, czyli o nazwach miejscowości Powiatu Wrocławskiego”.
Tekst: Roman Skąpski,
Zdjęcia: Marta Miniewicz, Stowarzyszenie TUITAM
1. Chrząstawa Wielka; miejscowość odnotowana w 1250 roku jako Cronstawa/Chranstava wzięła nazwę od przepływającej niewielkiej rzeki, dziś noszącej nazwę Graniczna. Dziś powiedzielibyśmy raczej, że rzeka szumi, a woda w niej pluszcze lub chlupocze, ale średniowieczni Polacy mieli widać słuch wyczulony na inne dźwięki
2. Pałac w Samotworze od strony rzeki Bystrzycy; Samotwór może być nazwą metaforyczną, która powstała na takiej zasadzie jak sam-o-trzask (rodzaj sideł). Ale sam-o-twor, może też oznaczać wytwór natury (słowo „samotvor" ma właśnie takie znaczenie we współczesnym języku słoweńskim, który jak polski wywodzi się z języka prasłowiańskiego). Takie tłumaczenie nazwy mogłoby się odnosić do położenia wsi na wzniesieniu w zakolu rzeki Bystrzycy
3. Dawny kościół ewangelicki w Łozinie, obecnie katolicki pw. Matki Bożej Bolesnej; w 1201 roku Łozinę wzmiankowano pod nazwą Lossina, zapewne pochodzącą od łosia. Trzy lata później zapisano ją jako Lozina, być może nawiązując do łozy, krzewu z rodzaju wierzbowatych. Zamieszanie trwało od średniowiecza i bynajmniej nie skończyło się w 1945 roku, kiedy najpierw wieś w gminie Długołęka urzędowo nazwano Łosiną, by w 1958 roku przemianować ją na Łozinę
4. Kamienne krzyże w Proszkowicach; wieś w 1937 roku nazywała się Dreisteine (Trzy kamienie), było to nawiązanie do trzech średniowiecznych krzyży (jeden z krzyży znajduje się obecnie w lapidarium Muzeum Ślężańskiego w Sobótce); pod nazwą Proszkowice kryje się natomiast niejaki pan Proszek, Proszko czyli Prosimir – mąż, którego imię można interpretować jako „ten, który prosi o pokój", a może negocjuje w jego sprawie
5. Budynek stacji kolejowej w Smolcu; nazwa miejscowości ma charakter kulturowy, oznacza miejsce wytapiania smoły
