Co ma baran wspólnego z deszczem, czyli co wiemy o baranku z Jordanowa?

Baran ma około pięć i pół tysiąca lat, ale odkryto go niespełna sto lat temu podczas badań archeologicznych prowadzonych w Jordanowie Śląskim. Sporych rozmiarów figurkę ozdobiono ornamentem za pomocą sznura odciśniętego w mokrej jeszcze glinie. Baran jordanowski, bo tak nazwano znalezisko, szybko stał się symbolem dolnośląskiej archeologii, wdzięcznym motywem graficznym (wykorzystano jego wizerunek m.in. na znaczkach pocztowych w latach 60. XX wieku). Znajduje się też w herbie podwrocławskiej gminy. Jakie znaczenie miała figurka barana dla mieszkańców osady w młodszej epoce kamienia, co symbolizowała postać zwierzęcia z mocno zawiniętymi rogami? Naukowcy od lat tworzą hipotezy.

Wykonanego z gliny baranka odnaleziono na terenie dawnej piaskowni w 1925 roku. Znajdował się około pół metra pod ziemią i być może podczas prac archeologicznych (albo już w momencie jego zakopywania przed kilkoma tysiącami lat) został rozbity. Miniatura jest sporych rozmiarów: 32,5 centymetra wysokości i 37 centymetrów długości. Archeolodzy oprócz figurki odnaleźli w jamie dwa uszkodzone naczynia gliniane i fragment krzemiennego noża. Ludność kultury pucharów lejkowatych (jedna z kultur neolitycznych, około 3400 lat p.n.e. zamieszkująca m.in. tereny dzisiejszej Polski) baranka według naukowców wykorzystywała do celów magiczno-religijnych. Być może stanowił wotum, symboliczną ofiarę zwierzęcia składaną bogom lub siłom przyrody, aby te się na nowo odrodziły. Mógł też odgrywać rolę idola, czyli wyobrażenia bóstwa, które przybrało postać zwierzęcia.

Gdy przyjrzymy się występowaniu barana i owcy w mitologiach (owcę udomowiono już około dziesięć-osiem tysięcy lat p.n.e. w Azji), to zauważymy, że zwierzęta te pełniły różne funkcje w wierzeniach wielu ludów starożytnych zamieszkujących tereny dzisiejszej Europy, Azji oraz Afryki i przetrwały w symbolicznej oraz „magicznej” roli do czasów współczesnych. Często związane były z magią służącą zapewnieniu urodzaju i płodności. Ofiary składane ze zwierząt miały sprawić odrodzenie się ziemi i wpłynąć na bogate plony, a figurki barana stosowano w praktykach czarodziejskich prawdopodobnie do zwiększenia liczebności stada.

W wielu mitologiach baran miał wpływ na pogodę, związany był z chmurami i deszczem. W skandynawskich sagach machanie baranim runem mogło sprowadzić złą pogodę, a w starożytnej Grecji wyrocznie przepowiadające mającą nastać aurę zasiadały na baranich skórach. Białe runo było często symbolem czystego nieba, czarne – przyciągało ciemne chmury deszczowe. Co ciekawe, jeszcze w XVII wieku na Żmudzi właśnie przy pomocy baraniej skóry próbowano sprowadzać deszcz. Barany łączono z kultem słońca, księżyca, jak również z wiatrami. Groźnym i silnym porywom powietrza starożytni żeglarze składali w ofierze czarne barany, życzliwym wiatrom białe jagnię.

Gwiazdozbiór Barana możemy podziwiać na niebie półkuli północnej od jesieni do wczesnej wiosny. Według jednego z greckich mitów Chrysomallos, skrzydlaty baran, uratował życie rodzeństwu – Fryksosowi i jego siostrze Helle, zabierając ich na swym miękkim grzbiecie z pałacu złej macochy. Gdy rodzeństwo było już bezpieczne, Fryksos z wdzięczności złożył Zeusowi w ofierze barana, a bóg unieśmiertelnił go, umieszczając na nieboskłonie. Po złote runo Chrysomallosa zawieszone w gaju Aresa, a pilnowane przez smoka, udał się na wyprawę ze swą drużyną Jazon.

Wróćmy jednak jeszcze na chwilę do jordanowskiego baranka. Glinianą figurkę oglądać można na stałej wystawie w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu. Gdyby ktoś chciał sam wykonać „pełnowymiarowego” baranka z Jordanowa, może zapoznać się w internecie ze szczegółową instrukcją, oglądając nagranie „Inspirowane naturą. Neolit na Ziemiach Polskich”. W gminie Jordanów Śląski baranek widnieje na tarczy herbowej. W zeszłą sobotę rogate neolityczne zwierzę patronowało zorganizowanemu w Jordanowie wielkanocnemu jarmarkowi. Wśród kulinarnych świątecznych cudów nie zabrakło oczywiście wielkanocnych baranków z ciasta, dlatego po odpowiedź na pytanie, jak upiec wielkanocnego baranka, najlepiej chyba zwrócić się do pań z Koła Gospodyń Wiejskich „Jordanki”.

Tekst i zdjęcia: Marta Miniewicz, Stowarzyszenie TUITAM

1. Baranek jordanowski należy do największych zoomorficznych przedstawień figuralnych z młodszej epoki kamienia w Europie (źródło strona internetowa: comment_TS0BBRMPXpk6CNPOnyCAifVSRU2Tk441.jpg (640×621) (wykop.pl)
2. Baranek jordanowski patronuje jarmarkowi wielkanocnemu w Jordanowie Śląskim; oryginał znajduje się na stałej wystawie w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu
3. Na stoiskach jarmarku wielkanocnego w Jordanowie Śląskim królowały baranki wielkanocne z ciasta; na zdjęciu baranek KGW „Jordanki”
4. Baranek z ciasta na wielkanocnym stole podczas „Jarmarku Wielkanocnego z Barankiem Jordanowskim” 2024
5. Znaczek pocztowy z 1966 roku z wizerunkiem baranka z Jordanowa Śląskiego
6. Baranek z Jordanowa wykorzystany został w logo Studenckiego Koła Naukowego Archeologów Uniwersytetu Wrocławskiego
7. Na etykiecie wina z lokalnej jordanowskiej winnicy widnieje wizerunek baranka; winnica Christopher otrzymała certyfikat Ślężańskiego Produktu Lokalnego